De Communicatietoolkit fieldlab QR-codes is beschikbaar via de huisstijlportal.

• Insteekbordjes voor in de boekenkast met titel en QR-code, diverse kleuren.
• Posters met e-book-/luisterboektips, twee varianten.
• Posters ter promotie van de online Bibliotheek, twee varianten.
• Posters ter promotie van de online Bibliotheek met splitsing wel/geen lid, twee varianten.
• Binnenkort: tips voor het aanpassen van de QR-codes en covers.

Alle materialen zijn naar wens aan te passen en te downloaden.

De insteekbordjes zijn gemakkelijk te bewerken en zijn te bestellen via BiblioMedia.

Openbare bibliotheken, POI’s (provinciale ondersteuningsinstellingen) en de KB (Koninklijke Bibliotheek) vormen samen een netwerk van openbare bibliotheekvoorzieningen. Via de VOB (Vereniging van Openbare Bibliotheken) en de SPN (Stichting Samenwerkende POI’s Nederland) wordt de koers van het bibliotheekstelsel bepaald: de Netwerkagenda, de basis voor de uitvoering van de afspraken in het Bibliotheekconvenant. Het fieldlab is een onderdeel van de Netwerkagenda die behoort bij het biebconvenant. Een van de doelen is om de bibliotheek de motor van een kennissamenleving te maken, met een groei van vier miljoen leden naar acht miljoen gebruikers.

Gratis of niet?
In een hotel in Nieuwegein staat een boekenkast voor de hotelgasten.

Froukje: ‘De Tweede Verdieping heeft hier een QR-code geplaatst met een verwijzing naar de digitale collectie van de openbare bibliotheek.’

Maar om de boeken ook écht te kunnen lezen, moet je wel lid zijn van de bibliotheek.

‘Hoe kunnen we met QR-codes de digitale collectie van de Bibliotheek voor iederéén toegankelijk maken? Dat was een van de praktische vragen die tijdens het fieldlabproject naar voren kwamen’, erkent Erik. ‘Tot nu toe komen niet-leden via het scannen van de QR-code op de overzichtspagina van de digitale collectie terecht. Maar als ze daadwerkelijk daaruit een boek willen lezen of beluisteren, is een lidmaatschap inderdaad vereist. Een gratis tijdelijk (kennismakings)proefabonnement zou wellicht een oplossing kunnen zijn. Maar daaraan kleven wel juridische en financiële vraagstukken. Denk alleen al aan de uitgevers die opkomen voor hun rechten en die van de auteurs.’

Laat je inspireren
Open en transparant, waren de trefwoorden bij het fieldlabproject. De pilotvoorstellen zijn door de deelnemers onderling uitgewisseld, maar alle bibliotheken staat het vrij om zich hierdoor te laten inspireren.

Erik: ‘Het projectjaar was bedoeld als start. Deze innovatie is niet tijdelijk, maar structureel. Het is nu juist de bedoeling de lokale en regionale initiatieven zo veel mogelijk uit te breiden op landelijke schaalgrootte. Zoals ik al eerder zei, meegaan met de ontwikkelingen in de samenleving is een voorwaarde voor het bestaansrecht van de bibliotheek, en daarbij hoort ook verder digitaliseren. Die ontwikkelingen zie je trouwens ook in de veranderende functies van de bibliotheek. Die wordt steeds meer een centrum voor ontmoeting, een podium voor debat, een huis van de democratie, een huiskamer. Serviceonderdelen als podcasts, YouTube-video’s, cursussen en e-learning sluiten daar perfect bij aan.’

‘Op uitvoerend niveau is veel bedacht. Nu is de tijd rijp om de inzet van QR-codes naar een hoger plan te brengen’, vindt Froukje. ‘Met z’n allen nadenken over wat we digitaal willen bereiken, hoe we ons daarbij kunnen profileren en welke middelen we daarvoor nodig hebben. Een goede aanzet daarvoor is de communicatietoolkit fieldlab QR-codes, beschikbaar in de Portal Landelijke Huisstijl.’

Hoe goed en centraal alles in Nederland geregeld is, besefte ze kort geleden na haar presentatie over het fieldlabproject QR-code op de IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions). ‘In het buitenland zijn ze er wel eens jaloers op dat onze bibliotheekaansturing op landelijk, provinciaal en lokaal niveau uitstekend geregeld is. Die overzichtelijke structuur vergemakkelijkt de samenwerking. Niet in elk land worden e-books en luisterboeken centraal ingekocht om in te zetten voor de hele sector. En dankzij digitalisering is het ook mogelijk om online community’s te creëren en betrokkenen rondom specifieke thema’s gemakkelijker bijeen te brengen.’

De juiste context
‘De digitale collectie wordt landelijk ingekocht en beschikbaar gesteld door de KB,’ stelt Erik, 'maar om die e-books en luisterboeken lokaal onder de aandacht te brengen, is het belangrijk dat bibliotheken méér de regie nemen. Dat betekent: zelf initiatieven ontplooien die aansluiten bij zowel lokale en regionale initiatieven en evenementen als bij de belevingswereld van (potentiële) bibliotheekgebruikers in hun werkgebied. Het is daarbij van belang je te verplaatsen in de doelgroep die je wilt bereiken. Hoe en wáár kun je als bibliotheek de aandacht trekken? Als je dat in de juiste context weet te doen, is dat al een pluspunt. Daarbij samenwerking zoeken met andere, lokale organisaties is nog een extra stap voorwaarts.’

In die context schetst Froukje een concreet praktijkvoorbeeld van intercollegiale samenwerking.

‘In Maastricht heeft Centre Céramique ervoor gekozen via QR-codes de digitale collectie op het gebied van werk, solliciteren en carrière te promoten onder werkzoekenden, carrièreswitchers en mensen die met hun loopbaan bezig zijn. Dit idee ontstond doordat de bibliotheek in hetzelfde gebouw gevestigd is als het Werkcentrum Zuid-Limburg. Met behulp van posters, insteekbordjes en flyers met QR-codes brengt de bibliotheek digitale titels onder de aandacht bij bezoekers van het Werkcentrum en het Gemeenteloket. Andersom worden de activiteiten van het Werkcentrum – zoals webinars en online cursussen – bekendgemaakt binnen de bibliotheek.’

Van Gogh
In samenwerking met externe partners organiseert DNK talkshows over maatschappelijke, medische of literaire thema’s. Via QR-codes kunnen geïnteresseerde bezoekers zich uitgebreider informeren over de digitale collectie en het andere aanbod van de bibliotheek.

In Friesland probeert dbieb bij gebruikers van afhaalpunten en bezorgservice met behulp van boekenleggers met QR-codes interesse op te wekken voor de digitale collectie. Op die manier krimpt hopelijk ook de wachtlijst voor de veelgevraagde ‘papieren’ titels.

In Drenthe zochten ze aansluiting bij de geschiedenis. In het fieldlabprojectjaar was het precies 140 jaar geleden dat Van Gogh een aantal maanden in deze provincie verbleef. De tentoonstelling over deze schilder was een mooi aanknopingspunt om (met QR-codes) de online bibliotheekcollectie van boeken over Van Gogh van Bibliotheek Hoogeveen onder de aandacht te brengen.

Facet vergemakkelijkt de toegang tot boeken voor de literatuurlijst door het plaatsen van QR-codes op schoollocaties voor voortgezet onderwijs.

Niet wachten, maar meteen starten
In het afgelopen projectjaar zijn veel inspirerende ideeën gelanceerd en in praktijk gebracht.

Zo heeft een aantal bibliotheken speciale insteekbordjes met QR-codes geplaatst in hun boekenkasten, precies op de plek waar vaak uitgeleende titels hadden moeten staan. Op die bordjes staat: ‘Weet u dat u dit boek ook als e-book of luisterboek kunt lenen? Dan hoeft u niet te wachten, maar kunt u direct beginnen!’

Er werden posters en flyers opgehangen; niet alleen in de eigen bibliotheekvestigingen, maar ook op veel bezochte plekken zoals treinstations, mediatheken, hotels, musea en werkcentra. Bij een groeiend aantal huisartsenposten wordt al langere tijd promotie gemaakt voor het Informatiepunt Digitale Overheid van de bibliotheken. Inmiddels komen op steeds meer narrowcasting-beeldschermen in wachtkamers van huisartsen en andere zorgverleners de bibliotheek-QR-codes voorbij.

Naast de gewenste bekendheid bij een breder publiek, heeft Froukje ook aandacht voor de bereikbaarheid. ‘Vooral in dunbevolkte gebieden, zoals in de provincie Drenthe, is de digitale bibliotheek vaak een uitkomst. Wie niet (meer) zo mobiel is om makkelijk naar een bibliotheekvestiging te komen, kan tóch lekker blijven lezen dankzij de uitgebreide collectie aan e-books en tijdschriften.’

Wie niet lezen wil, kan wel luisteren
‘En luisterboeken’, voegt Erik toe. ‘Deze zijn vooral aantrekkelijk voor de doelgroep jongeren, die over het algemeen meer auditief zijn ingesteld. Zo’n gesproken boek luistert lekker weg.’

Froukje: ‘Soms zijn luisterboeken zelfs een opstapje naar lezen. Maar in plaats van lezen voor de lijst, kun je tegenwoordig ook luisteren.’

Als groot voordeel van zowel e-books als luisterboeken wordt genoemd dat die nooit zijn uitgeleend. Je kunt ze op ieder gewenst moment lenen, ook als de bibliotheek gesloten is. Zelfs de populaire titels, de zogenoemde ‘hardlopers’, kennen geen ellenlange lange wachttijd, ze zijn direct voorhanden.

Landelijke spreiding
Vanuit de overtuiging dat je samen meestal meer bedenkt dan alleen (in dit geval over de inzet van QR-codes voor het bereiken van een bredere doelgroep) ontstond eind 2022 het idee voor het fieldlabproject QR-code: een integrale samenwerking tussen de KB, diverse POI’s en achttien bibliotheken verspreid over het land. Op 16 februari 2023 was de startbijeenkomst in de Bibliotheek Utrecht, en per 31 december jl. is de pilotperiode officieel geëindigd. Bibliotheken gingen zelfstandig met eigen pilots aan de slag om te onderzoeken hoe de link tussen het offline en online aanbod verbeterd kon worden. Zij bedachten (lokale) toepassingen voor QR-codes in relatie tot het digitale aanbod en testten die met gebruikers. Alle deelnemende bibliotheken kregen hierbij de gewenste ondersteuning vanuit de projectgroep.

Hans van Velzen was directeur van de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) van 1988 tot 2014. Daarna werkte hij bij de certificering als auditor. Hij is voorzitter van Grijs & Wijs, dat 25 leden telt, allen oud-directeur. ‘We zijn een soort Rotary,’ zegt Van Velzen, ‘want wij nodigen mensen uit om lid te worden. Onze leden moeten ook landelijk actief zijn geweest, bijvoorbeeld in een bestuur.’

Hans Lastdrager mengde zich op persoonlijke titel in de pensioenendiscussie via een ingezonden brief in Bibliotheekblad. Hij is sinds zeven jaar gepensioneerd nadat hij twintig jaar directeur was van de bibliotheek in Hoorn. 

‘Een van de doelstellingen daarin is om te groeien van vier miljoen naar acht miljoen leden en gebruikers. Dat lukt alleen als je nieuwe geïnteresseerden weet aan te trekken. Hoe? Door mensen te wijzen op de uitgebreide bibliotheekcollectie en -service op ándere plaatsen dan in de bibliotheek zelf. Met behulp van QR-codes krijg je desgewenst snel en efficiënt inzicht in de complete online collectie.’

Erik is strategisch adviseur digitale geletterdheid bij Probiblio. Hoewel hij vakmatig vooral gefocust is op de digitale aspecten van de bibliotheekwereld, is hij naar eigen zeggen zeker geen voorvechter van verdringing van de papieren collectie door e-books. ‘Die kunnen naast elkaar bestaan, maar om als bibliotheek je maatschappelijke relevantie in stand te houden, is het noodzakelijk om met je tijd mee te gaan. In de huidige wereld wordt digitale informatieverschaffing wel steeds belangrijker. Negeer je die ontwikkeling, dan zet je jezelf als organisatie uiteindelijk buitenspel.’

Ook om economische redenen acht Erik het wenselijk de online Bibliotheek breder te etaleren.

‘Het is een kostbare zaak om zo’n digitale collectie op te bouwen en in stand te houden. Daar kan nog beter gebruik van worden gemaakt, door er meer bekendheid aan te geven. Lokale bibliotheken zouden veel meer ‘reclame’ moeten maken voor wat er allemaal aan digitaal aanbod beschikbaar is.’

Beter bereikbaar
Froukje Stuursma, senior adviseur provinciale ondersteuning bij Biblionet Drenthe, had ook de grote online Bibliotheek op het netvlies toen ze zich eind 2022 verbond aan het fieldlabproject QR-code.

‘Het gaat om zo’n 40.000 e-books, ruim 10.000 luisterboeken en een groot aanbod van cursussen en trainingen. Veel leden weten helaas nog niet dat ze daartoe allemaal toegang hebben.’

Automatisch in beeld
De QR-code (QR is een afkorting van quick-response) kwam via de Japanse auto-industrie – voor het makkelijk herkennen van onderdelen – naar de wereld van de mobiele telefoons. Met camera en internettoegang werd het mogelijk via een QR-code snel en efficiënt een website te openen. Het intypen van een ingewikkelde URL is niet meer nodig. Door de camera van je mobiel te richten op een QR-code, wordt automatisch op het telefoonscherm de gewenste informatie getoond, zoals over de online collectie van de bibliotheek. En wie nog niet precies weet hoe dit werkt? Die kan hiervoor een handje geholpen worden in – natuurlijk – de bibliotheek!

Met je tijd mee
Als een van de motivaties om de bibliotheek – via QR-codes – bij een breder publiek onder de aandacht brengen, verwijst Erik Reuvers naar de zogenaamde Netwerkagenda. (Zie kadertekst 2, red.)

Hoe komt de online Bibliotheek meer in beeld?

Dat bibliotheken veel meer doen dan boeken uitlenen, is ‘oud nieuws’. Ook de discussie papieren boek versus e-book is achterhaald, want die twee bestaan allang naast elkaar, en iedere lezer maakt zijn eigen keuze. Maar hoe komen de onlinecollectie en alle andere service onder de aandacht bij diegenen die niet regelmatig in de bibliotheek komen? Door op originele, relevante plekken QR-codes te plaatsen die eenvoudig toegang geven tot wat de bibliotheek allemaal te bieden heeft. In 2023 werkten achttien bibliotheken, samen met de Koninklijke Bibliotheek en verschillende POI’s, aan het zogeheten QR fieldlabproject. Ze bedachten én deelden originele initiatieven. Twee van de kartrekkers, Froukje Stuursma en Erik Reuvers, doen een boekje open over de bevindingen.