Activiteiten tijdens de Maand van de Filosofie

Meer lezen …
• Meer informatie over het gesprek tussen Marjolijn van Heemstra en Tjeerd van de Laar.
• FilosofiePodium: In gesprek over CHAOS (4 april, de Bibliotheek Midden-Brabant).
• Filosofie agenda, de Bibliotheek Midden-Brabant.
• Steeds meer bibliotheken melden hun activiteit aan bij de agenda van de Maand van de Filosofie.
• Meer informatie over de Erasmus Experience.

Versteld staan
Het game-element van de tentoonstelling stimuleert om alles te lezen, want met elk gelezen antwoord kun je een diamant verdienen. Als je drie diamanten hebt verdiend, ben je een denker, en mag je je eigen gedachtegoed toevoegen aan de kluis waarin alle ideeën van Erasmus worden bewaard. Als je negen diamanten hebt verdiend, ben je een filosoof.

De Erasmus Experience is voor iedereen toegankelijk tijdens de openingsuren van de bibliotheek. Daarnaast komen er ook regelmatig scholen. ‘Voor leerkrachten is er een voorbereidende lesbrief’, vertelt Charissa Hokke, coördinator Stadsdichter en experiences bij de bibliotheek Rotterdam. ‘Om te zorgen dat leerlingen met elkaar in gesprek gaan over de stellingen, worden de groepen (van maximaal vijftien leerlingen) in drie groepen verdeeld en krijgen ze per groepje twee polsbandjes. Er zijn vrijwilligers bij die de gesprekken begeleiden. Particulieren kunnen ook met elkaar in gesprek gaan onder begeleiding van een vrijwilliger.’

Charissa Hokke begeleidt zelf ook wel eens bij de Erasmus Experience. Het valt haar op dat ook jonge kinderen met hun ouders mooie gesprekken hebben tijdens de tour. ‘Er was een keer een vader met zijn dochtertje van vijf. Ik dacht “probeer het gewoon”, maar ik had niet verwacht dat ze zo op zou gaan in die vragen. Haar vader had veel geduld en heeft alles voorgelezen. Ouders staan wel vaker versteld van de antwoorden die kinderen soms geven.’

Zelf nadenken
Naast de Erasmus Experience programmeert de bibliotheek van Rotterdam het hele jaar door ook andere filosofische activiteiten. Er is een filosofisch spreekuur in de wijk Ommoord, waar mensen in een persoonlijk gesprek levensvragen kunnen stellen aan een filosoof. En elke laatste zondag van de maand is er een filosofieworkshop onder begeleiding van de filosofe Ruby Knipscheer. De vraag daarnaar groeit, merkt Charissa Hokke: ‘Meestal is het een groep van ongeveer vijftien mensen. Er is een vaste kern, maar de samenstelling wisselt per keer, afhankelijk van of mensen het thema interessant vinden.’

Charissa Hokke vindt filosofie goed in de bibliotheek passen. ‘Filosofie past bij onze visie. Wij willen als bibliotheek graag ruimte geven aan gesprek, en vooral aan de ontmoeting met mensen, om zich te kunnen ontwikkelen. Om zelf te kunnen denken en niet dingen aan te nemen die zomaar worden voorgeschoteld. Dat je bij jezelf nagaat wat je ergens van vindt. Heb ik daar nog vragen over of zou ik dat nog willen onderzoeken? Zo’n houding is wel belangrijk in deze maatschappij.’

Ontmoetingsplek van ideeën
De belangrijkste reden om filosofie te programmeren ziet Marieke Vermeer in de impact die filosofie kan hebben. ‘Onze ambitie is om eraan bij te dragen dat mensen vanuit een ander perspectief naar de wereld kunnen kijken, om zo polarisatie tegen te gaan. Door de gesprekken die we voeren zie je dat ze getriggerd worden. De impact zie je als mensen na afloop echt anders naar huis gaan. Soms komen ze nadien nog terug voor de collectie omdat ze geraakt zijn door een onderwerp. Of je vangt gesprekken op van mensen die erbij waren. Dat is waar we het voor doen. Wij willen mensen een open blik op de samenleving geven, nieuwe inzichten en perspectieven op belangrijke levensvragen.’

Om een breed publiek aan te spreken is het belangrijk om mensen te vinden die een filosofisch gesprek kunnen begeleiden en die toegankelijk overkomen. Marieke Vermeer nodigt voor het FilosofiePodium vaak de filosoof Tjeerd van de Laar uit, docent filosofie aan de Tilburg University. Soms treedt hij op als moderator en soms is hij zelf te gast.

Tjeerd van de Laar begeleidt vaker filosofische gesprekken bij Bibliotheek Midden-Brabant. Hij ziet de bibliotheek als een bijzondere ontmoetingsplek. ‘De bibliotheek heeft een goede marktplein-vibe. Het is een plek waar ideeën elkaar ontmoeten. Die ideeën zitten in de boeken, in literatuur en wetenschappelijke titels, maar ook in de hoofden van de mensen die in de bibliotheek komen. Ik heb wel een romantische opvatting van de bibliotheek. Ik zie het echt als een melting pot van ideeën.’

Afstand nemen
In april zal Tjeerd van de Laar op uitnodiging van Marieke Vermeer voor het FilosofiePodium in gesprek gaan met Marjolijn van Heemstra over het thema van de Maand van de Filosofie: chaos. Marjolijn van Heemstra schreef vorig jaar het essay Wat is de ruimte waard? voor de Maand van de Filosofie. Onderwerp van gesprek is volgens de aankondiging: ‘Hoe chaotisch is de wereld, als je er vanaf een grote afstand naar kijkt? Kunnen wij onszelf en de wereld wel voldoende begrijpen om grip te ervaren? Of kunnen we de chaos beter omarmen?’

Tjeerd van de Laar zal het thema chaos verbinden met Spinoza’s gedachtegoed: ‘Spinoza leefde in een chaotische tijd. De vrijheid stond toen enorm onder druk en moest verdedigd worden, net als nu. Spinoza probeerde die chaos te lijf te gaan door afstand te nemen, een bekende quote van hem is “in het licht der eeuwigheid”. Hij probeerde echt heel grote afstand te nemen van wie wij zijn en van de situatie waar wij inzitten, en vanuit die afstand probeerde hij de vraag te beantwoorden wat mensen eigenlijk zijn. Van daaruit probeerde hij heel concrete adviezen te geven over hoe je om kunt gaan met je emoties, de mate waarin mensen autonoom kunnen zijn. Volgens Spinoza betekende vrijheid dat je inzicht hebt in datgene wat jou beweegt. Van daaruit gaat hij nadenken over hoe je een politieke maatschappij moet inrichten, welke verantwoordelijkheid je daarbij hebt.

Marjolijn van Heemstra neemt in haar boek over de ruimte ook afstand, tot buiten de aarde, om over de mens na te denken. Zij zal daar wat over vertellen, en ik over Spinoza. Daarna zullen we daar samen over in gesprek gaan, en het publiek mag dan meedoen. Als ze geen vragen hebben, dan weet ik ze er wel bij te betrekken. Als filosoof ben ik verslaafd aan vragen stellen. Het wordt dus een gesprek over ruimte, chaos en verantwoordelijkheid. Ik heb geen idee wat het op gaat leveren. Maar ik heb er het volste vertrouwen in dat het interessant wordt.’

Erasmus
Je kunt tijdens de Maand van de Filosofie een mooi display neerzetten van je filosofiecollectie; je kunt filosofische avonden en gesprekken organiseren; en als je bibliotheek in de geboortestad staat van een wereldberoemde filosoof, kun je ook een volledige filosofische ervaring ontwerpen om de inwoners van je stad aan het denken te zetten. Dat doen ze in Rotterdam met de Erasmus Experience.

De Erasmus Experience is een langlopende tentoonstelling in de centrale bibliotheek van Rotterdam waar je op een speelse en uitdagende manier uitgebreid kennis kunt maken met het gedachtegoed van Erasmus. Geheel in lijn met zijn denken staat de vraag centraal hoe mensen met verschillende religies en overtuigingen op een prettige manier met elkaar kunnen samenleven, en welke rol taal en humor hierin spelen.

De tentoonstelling heeft een interactieve opzet. Bij de start krijg je een polsbandje waarmee je kunt aangeven of je het eens of oneens bent met verschillende stellingen, zoals: ‘Goed samenleven begint met taal’; ‘Geloof en humor gaan goed samen’ en ‘Een goed mens is thuis in elk land.’ Als je alle stellingen hebt beantwoord, kun je met het bandje samen met een chatbot op de stellingen reflecteren. De ideeën van Erasmus worden er mooi door belicht.

Filosofie is een belangrijke tool
Inmiddels weten steeds meer mensen uit de regio Midden-Brabant (en daarbuiten) de filosofische avonden te vinden en is er een community ontstaan. Naar aanleiding van het FilosofiePodium, ontstonden de FilosofieGesprekken. ‘Veel mensen hadden behoefte om verder na te denken over de thema’s’, vertelt Marieke Vermeer. ‘Bij de FilosofieGesprekken kun je in een klein groepje samen verder spreken over hetzelfde thema. Ongeveer tien mensen gaan dan onder begeleiding van een filosoof op onderzoek uit om meer diepgang en helderheid in hun denken te krijgen.’

Marieke Vermeer heeft persoonlijk interesse in de filosofie, maar weet de programmering ook objectief te verantwoorden binnen het beleid van de bibliotheek. ‘We werken vanuit vier effectketens om inwoners actief te laten participeren in en meewerken aan een samenleving die inclusief en toekomstbestendig is: Lees jezelf rijk; Blijf digitaal bij; Leer je leven lang; Draag je steentje bij. Dat laatste gaat over gemeenschapszin en sociale innovatie. Filosofie past vooral bij de vierde effectketen. Filosoferen kan ervoor zorgen dat inwoners zich verbonden voelen met elkaar en hun sociale omgeving. Filosofie is een belangrijke tool om maatschappelijke uitdagingen te bespreken, maar past ook goed bij de opdracht vanuit de Wsob om meer mensen kennis te laten maken met kunst en cultuur.’

Marieke Vermeer en de filosofen die meewerken aan het FilosofiePodium en de FilosofieGesprekken willen filosofie in dat kader zo veel mogelijk ontdoen van haar elitaire imago. ‘Iedereen is welkom op de filosofiebijeenkomsten’, vertelt Marieke Vermeer. ‘We organiseren nooit voor een bepaalde doelgroep, iedereen is welkom, van zestien tot 96. Middelbare scholieren, studenten, werkenden, niet-werkenden, senioren. Het is maatschappelijk breed. Je hoeft geen filosofische achtergrond te hebben en je hoeft ook geen lid te zijn van de bibliotheek. Op de avonden komen ook mensen van buiten Tilburg, zoals Breda en Nijmegen.’

Zonder oordeel
Om daadwerkelijk een breed publiek te bereiken, is het wel heel belangrijk om de pr laagdrempelig te houden, aldus Marieke Vermeer. Maar dat doen ze zonder neerbuigend te worden. ‘Het thema van vorig jaar was “De mens in het antropoceen”. Dat klinkt niet erg laagdrempelig, maar dat moet je in begrijpelijke taal uitleggen. In de pr werd vooral het onderwerp klimaatverandering naar voren gebracht. Zo kwam er toch een breed publiek, ook uit een wijk waar 120 nationaliteiten leven en van buiten Tilburg.’

Na zes jaar filosofische gesprekken ziet Marieke Vermeer een verschil in de intensiteit van de gesprekken. ‘De onderwerpen zijn groter door alles wat er in de wereld gebeurt. Eerst hadden we corona, daarna een oorlog en nu nog meer oorlog. Mensen zitten met veel meer vragen en de discussies zijn soms feller. Ze proberen meer grip te krijgen op situaties. Je kunt mensen een filosofische strategie aanleren om daarmee om te gaan door afstand te nemen. Kun je jezelf neerleggen bij chaotische situaties? Je leert met elkaar om afstand te nemen en die vragen te stellen.’

Hoe ga je als bibliotheek om met felle discussies? Marieke Vermeer: ‘We zijn er wel voorstander van om de avond goed af te sluiten. Als het ongemakkelijk wordt, is een stevige moderator nodig om de angel eruit te halen en om te zorgen dat mensen zonder oordeel over elkaar weer naar huis kunnen gaan.’

Bibliotheken zijn een ideale plek voor filosofische gesprekken en lezingen. Er zijn immers weinig andere niet-commerciële plekken waar mensen met uiteenlopende achtergrond elkaar kunnen ontmoeten en in alle vrijheid van gedachten kunnen wisselen. Filosoferen in de bibliotheek kan op heel veel manieren, laten de initiatieven in Midden-Brabant en Rotterdam zien.

‘Ik zie filosofie als een mooie tool om aan culturele inclusie en het ontwikkelen van gemeenschapszin te werken’, vertelt Marieke Vermeer, programmamaker bij Bibliotheek Midden-Brabant. Zes jaar geleden begon ze met het organiseren van filosofische activiteiten. ‘We trokken toen samen met onze nieuwe partners (een cultureel centrum, een horecagelegenheid en de stadswinkel) in een oud verbouwd klooster. Uit de waardepropositie die we toen deden bleek dat zowel onze bezoekers als onze niet-bezoekers behoefte hadden aan filosofisch getinte gesprekken, aan interactieve filosofische avonden.’

De bibliotheek begon met het regelmatig organiseren van het FilosofiePodium, waarop telkens een bekende filosoof in gesprek gaat met het publiek. Marieke Vermeer noemt de filosofen op die zoal langskwamen. ‘Coen Simon kwam het beoordelingsvermogen van bezoekers trainen met de vraag of we mogen zeggen wat we vinden en met nadenken over het belang van de woorden die we gebruiken. Jan Drost kwam filosoferen over de liefde. Lammert Kamphuis introduceerde filosofie als hulpmiddel voor het dagelijks leven en filosofeerde met het publiek over het thema vriendschap. En Marjan Slob, auteur van De lege hemel, liet nadenken over eenzaamheid. Zij legde eenzaamheid niet uit als “zielig en alleen”, maar ze zag verrassende verbanden tussen eenzaamheid en dingen zoals podiumvrees, selfies maken en getut op de dames-wc.’