Nieuwsgierig
‘Het onderwerp laaggeletterdheid sprak me meteen aan omdat ik voor het eerst mensen mocht interviewen. Dat vond ik heel spannend. Ik ben immers geen interviewster, maar wel nieuwsgierig, en dat is de eerste voorwaarde als je mensen bevraagt. Ik heb een open karakter en ik veroordeel niet, dat is in dit geval ook meegenomen. Daarnaast kan ik mensen op hun gemak stellen. Die kracht heb ik wel, wat niet onbelangrijk is bij zo’n emotioneel onderwerp als dit.

Er ging absoluut een wereld voor me open bij het maken van deze serie. Dat het zo’n groot probleem was, wist ik niet. Heb je die uitzending met Hans gezien? Hij werkt voor de plantsoenendienst in Schiedam en werd bijna ontslagen omdat hij zijn formulieren niet goed invulde. Toen moest hij wel aan zijn baas bekennen dat hij niet kon lezen en schrijven. Waarna die baas heeft geregeld dat Hans alsnog op cursus kon. Een inspirerend voorbeeld is ook Koos. Die is er uiteindelijk in geslaagd zelf een boek te schrijven. Weliswaar met hulp, maar hij heeft die stap toch maar gezet.

Onderwijs
‘Je kunt niet echt een schuldige aanwijzen, maar ik denk wel dat het onderwijs in ons land er de afgelopen decennia niet beter op is geworden. Als ik zie hoe mijn eigen dochter van de havo is gekomen … Dan moet ik wel constateren dat er het nodige schort aan het Nederlandse taalonderwijs. Nou is mijn kind ook dyslectisch, dus dat zal zeker een rol spelen, maar het onderwijsniveau is niet meer wat het geweest is.
Door allerlei instanties wordt er wel wat aan het probleem gedaan, maar een complicerende factor is dat iemand die laaggeletterd is dat niet aan de grote klok hangt. Tijdens een van de reportages zag ik dat medewerkers van het Erasmus MC medische teksten voor patiënten duidelijker proberen te maken. Waar ik me dan weer over verbaasde, is de constatering dat ze die teksten niet inspreken op een app. Doe dat in diverse talen, zei ik. Dat vonden ze een goed idee.’

Kaart
‘Ik ben geen specialist in laaggeletterdheid, maar in die vier programma’s heb ik wel het een en ander opgestoken. Zo kwam ik tot de conclusie dat laaggeletterde mensen eigenlijk heel slim zijn. Ze moeten van alles verzinnen om niet door de mand te vallen. Ik ontmoette twee mannen die allebei hun rijbewijs hebben gehaald, hoewel ze niet kunnen lezen en schrijven. Dat is toch kei-knap? Een mevrouw vertelde dat ze op een babyshower kwam – die flauwekul zou trouwens verboden moeten worden – en een kaart in handen geduwd kreeg met de mededeling: schrijf er even iets op voor de baby. Die vrouw kreeg zo’n boei, en zei: ik ga eerst even plassen. Maar hoelang kun je op de wc blijven zitten? Daarna verzon ze van alles om het schrijven maar uit te stellen. Gelukkig kwam haar man uiteindelijk langs en schreef hij iets op de kaart, maar die vrouw voelde zich zo opgelaten.

Het is ook absoluut niet zo dat laaggeletterdheid uitsluitend een probleem is van nieuwe Nederlanders. Het komt onder autochtonen evengoed voor. Het is wel een feit dat kinderen van Turkse ouders vaak met pa of ma meegaan als vertaler. Dat vind ik moeilijk om te begrijpen. Ik ben natuurlijk van het pittige soort, maar als ik naar een ander land zou verhuizen, dan ging ik die taal al leren voordat ik emigreerde.’

Isolement
‘Wat mij frappeerde bij het maken van het programma, is dat laaggeletterden echt in een isolement kunnen geraken. Iemand die goed kan lezen, kan het zich niet voorstellen, maar zo veel dingen om je heen bevatten tekst, en stel je dan eens voor dat je geen idee hebt wat ze betekenen. Goed kunnen lezen is voor iemand die dat kunstje beheerst vanzelfsprekend. Ik dacht vaak: hoe doe jij dat dan met ondertitelde films? Waar ik echt van schrok, is dat ruim tweeënhalf miljoen mensen in Nederland hiermee kampen. Dat zijn toch schrikbarende aantallen? Hoe kan dat in een welvarend land als Nederland? Inmiddels weet ik dat het vaak met armoe te maken heeft. En met onwetendheid. Zo herinner ik me het verhaal van een vrouw die als kind door haar moeder thuisgehouden werd. Zij was de jongste van zeven meiden en haar moeder vond het gezelliger om haar om zich heen te hebben dan haar naar school te laten gaan. Zelf zei die vrouw: “Waarschijnlijk kon mijn moeder ook niet lezen en schrijven en dacht ze: ik heb me er toch ook mee gered, dus dat zal mijn dochter ook wel lukken.” Een ander schrijnend voorbeeld kwam van iemand die met gaten in de kleren op school kwam en daar zo gepest werd dat hij besloot vaak te gaan spijbelen. Laaggeletterdheid kent diverse gradaties en verschillende oorzaken, zo weet ik nu.’

In Duidelijke taal onderzocht Loes Luca, samen met regisseur Fleur Amesz, wat het betekent om laaggeletterd te zijn. Hoe neem je de tram, hoe regel je de juiste zorg voor jezelf als je ziek bent, hoe handhaaf je je op het werk en hoe ga je om met die in onbegrijpelijke taal opgestelde brief van de gemeente of Belastingdienst? Deze en andere vragen stelde de in Rotterdam geboren en getogen actrice aan enkele stadgenoten en de uitkomst was voor haar een openbaring. Op de vraag of ze voordien laaggeletterden kende, zegt ze: ‘Ik dacht van niet. Door dit programma ben ik erachter gekomen dat een aantal mensen die ik ken wel kunnen lezen, maar moeite hebben met begrijpend lezen. Dat wist ik niet, want daar praat je immers niet over. Totdat ze een aflevering van het programma zagen. Toen durfden ze ineens uit de laaggeletterdenkast te komen.’

Het Klokhuis, Ja zuster, nee zuster, ’t Schaep met de 5 pooten, het zijn slechts enkele van de vele tv-programma’s waarin Loes Luca heeft geschitterd. Vorig jaar liet de actrice en comédienne een serieuzere kant van zichzelf zien? Hoe kijkt de Rotterdamse terug op haar deelname aan de vierdelige tv-serie Duidelijke taal over laaggeletterdheid?

Loes Luca volgde een aantal laaggeletterde Rotterdammers

TEKST: Eimer Wieldraaijer • Foto’s/Video's: Duidelijke Taal/Human

Bij toeval ontdekte ik dat er tegelijk met Duidelijke taal nog een programma over laaggeletterdheid op de buis te zien was, gepresenteerd door Frans Bauer (Leven zonder letters). Het zij Frans uiteraard gegund, maar wie verzint dat? Er zitten in Hilversum van die netmanagers … Wat die de hele dag doen weet niemand. Waarschijnlijk een antenne vasthouden. Hoe kun je dat nou in dezelfde periode programmeren? Ik ben geen netmanager, maar dat zou mij niet gebeurd zijn. Niettemin is het wel goed dat er op de televisie meer aandacht is voor dit grote maatschappelijke probleem.’

Slim
‘Volgens deskundigen kun je signalen van laaggeletterdheid herkennen. Omdat ik in mijn omgeving niet met het probleem geconfronteerd word, heb ik die gave niet. Het zou toch wel gek zijn als acteurs een tekst niet kunnen lezen? Ik ken wel dyslectische maar geen laaggeletterde acteurs. Overigens heeft dyslexie net als laaggeletterdheid niets met intelligentie te maken. Velen zijn juist slim, zoals mijn dochter. Zij maakt animatiefilms, heeft zich bekwaamd in het visuele.

De schaamte onder laaggeletterden is groot. Diverse instanties, waaronder de bibliotheken, proberen deze mensen te helpen, maar de drempel is hoog. Als je niet of nauwelijks kunt lezen, dan stap je niet een bibliotheek binnen. Zo’n bolwerk van boeken, dat is de hel betreden. Daarmee wil ik niets afdoen aan de inzet van bibliotheekmedewerkers. Zelf vind ik bibliotheken heerlijk – met name vroeger heb ik heel veel boeken geleend, later ben ik voorleesmoeder geweest, inclusief de bijbehorende stemmetjes, en nog steeds ben ik dol op lezen, dat wil zeggen: papieren boeken, geen e-reader – zeker als ik zie hoeveel activiteiten ze organiseren, maar als je laaggeletterd bent moet je heel wat overwinnen voor je daar naar binnen stapt. Dat vergt behoorlijk wat moed.

Op het programma heb ik heel veel reacties gehad. We hebben een deel gefilmd op de Rotterdamse markt, ik vroeg gewoon: kennen jullie mensen die laaggeletterd zijn?, en daar loop ik nog steeds graag rond. De kaasboer, de slager en de notenman, ze zijn allemaal op tv geweest en ze spraken me er daarna uiteraard over aan. Heel sympathieke reacties. Bijvoorbeeld van de slagersvrouw die tegen me zei: “Ik zal het maar bekennen. Ik kan wel lezen maar niet begrijpend lezen.”’

Abracadabra
‘Punt van aandacht in deze materie is zeker ook de onbegrijpelijke manier waarop de overheid soms communiceert met de burgers. Nodeloos moeilijke taal, veel te ingewikkelde zinnen. Voor iemand die slecht kan lezen, is dat abracadabra. Gelukkig wordt het meer en meer erkend, maar in dat opzicht is er echt nog een wereld te winnen.

Of het probleem door de digitaliserende wereld verergerd wordt, weet ik niet. Ik zie wel dat ouderen vaak moeite hebben de veranderingen bij te benen. Ik zag het ook bij mijn moeder. Die heb ik op haar tachtigste nog een iPad gegeven, maar dat ding heeft altijd in de garage gestaan. In het begin ging ze nog wel mailen, maar toen ze begon te dementeren was dat algauw afgelopen.’

Dom
‘Iemand die laaggeletterd is durft meestal niet te vragen: “Kunt u mij even helpen? Ik weet niet wat daar staat.” Zelf zou ik het niet erg vinden als ik iemand moest vragen: “Wilt u dit even voor mij voorlezen?” Voor iemand die laaggeletterd is, ligt dat anders. De meesten van hen hebben ooit gehoord: “Wat ben jij dom, zeg.” Dat horen ze hun leven lang weerkaatsen in hun hersenen. Ik ben dom, ik ben dom, ik ben dom. “Wat ben jij een dom varken!” Dat hoorden ze van hun leraar of van een klasgenoot. Vind je het gek dat mensen dan dichtklappen?

Of het interviewen naar meer smaakt? Nou en of, ik zou best een nieuwe tv-serie willen maken. Niet over laaggeletterden, maar bijvoorbeeld over mensen die van geslacht willen veranderen. Of mensen die een buurthuis willen opzetten. Ik ben benieuwd naar wat mensen drijft. Een tweede carrière, zeg je? Zeg maar gerust een derde of vierde carrière. Dus wie weet wat de kijker nog allemaal te wachten staat.’