Privébezit Marx en Engels
Marja wilde ook weten of het klopte dat de Lavrov-Goc-bibliotheek boeken bevatte die van Marx en Engels zijn geweest. ‘Collega’s zeiden dat het IISG zeker boeken had die van Marx en Engels geweest waren en dat die veilig in het magazijn stonden. Maar kwamen die echt uit de bibliotheek van Lavrov-Goc?’ Gek genoeg kon Marja de boeken uit het privébezit van Marx en Engels niet vinden via de catalogus van de IISG-website. Toen zij ging googelen ontdekte ze de oplossing op een oude IISG-website. Daarop stond dat de Marx-Engels-boeken via de collectiecode ‘Marx-Engels Library’ in de IISG-catalogus getraceerd konden worden. ‘Met die code vond ik ze inderdaad direct. Vervolgens hebben we in het magazijn bij alle boeken met die code gecontroleerd of er een Lavrov-Goc-stempel in staat en of er een nummer op het titelblad staat dat overeenkomt met de handgeschreven catalogus. Bij 35 boeken is dit het geval.’

Ezelsoren
Marja vroeg zich toen nog wel af hoe bepaald was of die boeken echt van Marx en Engels geweest zijn. Van een oud-collega hoorde ze dat de Internationale Marx-Engels-Stiftung (IMES) veel speurwerk gedaan heeft om via archieven te reconstrueren welke boeken Marx en Engels in hun bezit gehad moeten hebben. ‘IMES keek bijvoorbeeld over welke boeken Marx en Engels correspondeerden en welke boeken als bronvermeldingen in hun eigen publicaties staan. Van Engels was bekend dat hij veel ezelsoren in boeken maakte. Met dat soort informatie is bepaald dat de boeken in de Lavrov-Goc-bibliotheek waarvan gezegd werd dat ze van Marx of Engels zijn geweest inderdaad uit hun bezit moeten komen.

Ik vond de zoektocht naar en de geschiedenis die achter de bibliotheek bleek te zitten zeer fascinerend’, besluit Marja. ‘Als je nu in de online catalogus van het IISG zoekt op Lavrov-Goc Collection dan kom je bij de inventaris. De alfabetische catalogi in het Cyrillisch en Latijn zijn gedigitaliseerd, en kun je dus bekijken. Je kunt ook de uitleenadministratie bekijken. Verder is er vanuit deze inventaris een link naar het Excel-bestand met de lijst van alle titels uit de oorspronkelijke Lavrov-Goc-bibliotheek: dat zijn er 12.893. Er staat bij of het bij het IISG gecatalogiseerd is, of op het op de plank staat, of er stempels in staan en welke boeken zoek zijn. Twee van die boeken hebben we via Google Books teruggevonden.’

Tijdelijk naar Amsterdam
Toen de nazi’s Tsjechoslowakije en andere Oost-Europese landen dreigden te bezetten in 1939 besloot men na intensief overleg dat het PSR-archief en de PSR-bibliotheek tijdelijk als bruikleen bij het IISG in veiligheid gebracht moesten worden. Marja: ‘Bibliothecaris Annie Adama Scheltema reisde dwars door nazi-Duitsland om de collecties op te halen. Het PSR-archief werd na aankomst in Amsterdam direct naar het IISG-filiaal in Engeland verscheept. De PSR-bibliotheek bleef in Amsterdam en werd in 1944 op de rijnaken weggevoerd. In 1946 is een groot deel van de boeken uit de Lavrov-Goc-bibliotheek in de buurt van Hannover teruggevonden en teruggebracht naar Amsterdam. Omdat de afspraak was dat de PSR-collecties tijdelijk bij het IISG waren, zocht het IISG na de oorlog contact met de PSR. Dat lukte echter niet meer: de leden waren geëmigreerd of overleden. Omdat het IISG geen eigenaar was, konden we lange tijd niets doen met de Lavrov-Goc-bibliotheek. Pas in 1956 kon het IISG de PSR-archieven en -bibliotheek officieel verwerven via de Association pour la Conservation Valeurs Culturelles Russes.’

Studenten Russisch
Via oude jaarverslagen achterhaalde Marja dat er in 1966 en 1975 een begin gemaakt was met het catalogiseren van de Lavrov-Goc-bibliotheek. De nog niet gecatalogiseerde boeken bleken vooral geschreven in het Russisch of andere Oost-Europese talen. Marja: ‘Omdat we weinig personeel hebben, en maar enkele medewerkers het Russisch beheersen, besloten we deze boeken niet te catalogiseren maar via een numerieke Excel-lijst te ontsluiten. Er was immers al een handgeschreven numerieke catalogus en er stonden nummers op het voorblad van de boeken. We vroegen twee studenten Russisch dit te doen. Ze hebben gekeken of de boeken die in de handgeschreven numerieke catalogus stonden al dan niet op de plank stonden en of ze al in de IISG-catalogus stonden. Naast de 5.157 boeken die al gecatalogiseerd waren, hebben ze nog 4.245 boeken op de plank gevonden; 3.501 boeken ontbreken. We vroegen de studenten ook te noteren of er stempels in de boeken stonden en of er gebruikerssporen waren, zoals aantekeningen. In een boek staat zelfs een stempel met de tekst “Toegestaan te lezen in de gevangenis. Hoofd van de Akatuj-gevangenis”. Ze vonden ook krantenknipsels en gedroogde bloemen.’

Twaalf rijnaken naar Duitsland
De IISG-bibliotheekcollectie en de archieven van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij waren wel in Amsterdam achtergebleven, zegt Marja: ‘Doordat de Duitsers onderling ruzieden over welk Duits instituut wat mocht hebben, is er de eerste oorlogsjaren niet zo veel naar Duitsland afgevoerd. Maar in 1944 werd wat nog bij het IISG lag alsnog met twaalf rijnaken naar Duitsland verscheept. In 1946 zijn die rijnaken met het grootste deel van de collecties er nog op in Duitsland teruggevonden en teruggehaald naar Amsterdam. Sommige archieven zijn later in Moskou teruggevonden en in 2001 weer teruggebracht naar het IISG. De Russen hadden die, toen zij Duitsland binnenvielen, op hun beurt meegenomen naar Rusland.’

Na de oorlog ging het IISG verder met het redden van archieven en bibliotheken van vervolgde mensen en organisaties. Zo kwam er in de jaren zeventig materiaal uit Latijns-Amerika naar Amsterdam en werden in de jaren tachtig collecties van Turkse partijen, vakbonden en personen in veiligheid gebracht.

Onderzoeksinstelling voor ‘global labour history’
Sinds 1979 is het IISG een onderzoeksinstituut van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen, vertelt Marja: ‘De IISG-onderzoekers doen onderzoek naar arbeid, arbeidsverhoudingen en sociale bewegingen. Daarnaast beheren we de archieven en de bibliotheek. De collecties zijn eigendom van, of in bruikleen gegeven aan, de Stichting IISG. De bibliotheekcollectie bevat vaktijdschriften en monografieën over sociaaleconomische geschiedenis. Daarnaast heeft de bibliotheek veel tijdschriften die deel uitmaakten van de archieven van de sociale bewegingen. Bijvoorbeeld tijdschriften waarop ze geabonneerd waren of tijdschriften, brochures en andere publicaties die ze zelf uitgaven.’

Het IISG zat oorspronkelijk op de Herengracht. Daar bezweek het op een gegeven moment bijna onder de collecties, weet Marja uit de verhalen. ‘Het heeft nog een tijdje op Kabelweg gezeten, en zit sinds 1989 in dit cacaopakhuis. Dit betonnen gebouw heeft stevige zuilen en is daarom goed geschikt voor het bewaren van onze tonnen wegende archieven.’ Het instituut krijgt nog steeds schenkingen, maar is tegenwoordig kritischer in wat het aanneemt. ‘In de laatste decennia heeft het instituut moeten bezuinigen op het personeel. We concentreren ons nu op het verwerven van ‘digital born’ archieven van internationale vakbonden en van Nederlandse organisaties, zoals de Partij van de Arbeid, Amnesty Nederland en Greenpeace. En we richten ons op het verwerven en beheren van data en datasets.’

Ontsluiten Bibliothèque Lavrov-Goc Paris
Marja kwam zo’n 23 jaar geleden werken bij het IISG. Het ontsluiten van de Bibliothèque Lavrov-Goc Paris is een project waaraan ze jarenlang samen met collega’s met veel plezier werkte en waar ze graag meer over vertelt. Bij de afdeling Collectieverwerking, waarvan Marja hoofd is, wordt al het materiaal dat in de loop van bijna negentig jaar verzameld is en dat nu nog binnenkomt, beschreven, geïnventariseerd, geregistreerd en gecatalogiseerd. Toen Marja in 2013 na een reorganisatie gevraagd werd de achterstanden in kaart te brengen, wees een collega haar op de Bibliothèque Lavrov-Goc Paris. ‘Ze zei dat de helft van de 10.000 boeken uit die bibliotheek al gecatalogiseerd was en dat wat nog niet gecatalogiseerd was vooral letterkundig was. Ze meldde ook dat zich in deze bibliotheek boeken uit de privécollecties van Marx en Engels bevonden, maar waar in het IISG die boeken stonden dat wist ze niet.’

Handgeschreven catalogi
Toen Marja de nog niet gecatalogiseerde boeken in het magazijn ging bekijken, bleek dat er naast romans van sociaal bewogen schrijvers – zoals Emile Zola, Charles Dickens en Ivan Turganev – veel andere interessante boeken waren. ‘Lavrov verzamelde boeken over de politieke en sociale vraagstukken die speelden in laattsaristisch Rusland. Bijvoorbeeld: landverdeling, kiesrecht, de positie van de vrouw in de samenleving en de achturige werkdag. Ook waren er politiek-filosofische boeken over materialisme, socialisme en kapitalisme. Tot mijn verrassing vond ik ook veel reis- en taalgidsen. Later las ik dat in die tijd het spoorwegnetwerk werd uitgebreid, hetgeen reizen makkelijker maakte. Bovendien bleek dat, wat bijzonder is, er veel administratie over de bibliotheek bewaard is gebleven. Er zijn drie handgeschreven banden: een numerieke catalogus en twee alfabetische catalogi in het Latijn respectievelijk Cyrillisch. We weten daardoor wat er oorspronkelijk in de bibliotheek aanwezig was. De nummers staan voorin en de boeken stonden keurig op nummer in het IISG-magazijn, en er was geadministreerd welke boeken uitgeleend waren. Helaas waren de boeken in zeer slechte staat.’

Een van de eerste particuliere bibliotheken
‘Wat deze bibliotheek ook bijzonder maakt, is dat het een van de eerste particuliere bibliotheken is geweest’, vervolgt Marja. ‘Ook Turganev had in die jaren een particuliere bibliotheek in Parijs, maar die is door de nazí’s in beslag genomen en verdwenen. Die is later wel opnieuw opgebouwd. Lavrov was bevriend met Turganev, en ook met Marx en Engels.’

Marja besloot de Bibliothèque Lavrov-Goc Paris te ontsluiten, de geschiedenis uit te zoeken en de boeken op te laten knappen. Ze vertelt enthousiast wat ze zoal ontdekte. ‘Lavrov was een Rus van aristocratische afkomst en zeer goed geschoold. Hij sprak Frans, Duits en Engels, en publiceerde veel over sociale vraagstukken. Toen hij zich in 1861 bij studentenprotesten tegen de onderdrukking door de overheid publiekelijk achter de studenten schaarde, werd hij gearresteerd en verbannen. In 1870 wist hij te ontsnappen en vluchtte hij naar Parijs. In 1870 publiceerde hij ook zijn boek ‘Historical Letters’ dat heeft bijgedragen aan het sociaal protest in Rusland. Lavrov woonde in Parijs in een driekamerappartementje dat van de grond tot het plafond gevuld was met boeken, zelfs in de keuken stonden boeken. Op donderdagmiddag kwamen zijn vrienden, onder wie veel Russische ballingen, discussiëren. Hij leende boeken uit aan kennissen en vrienden schonken hem boeken. Lavrov overleed in 1900. In heel veel van de boeken staat een stempel met de tekst ‘Bibliothèque Russe Lavrov-Goc Paris’. Daarom vermoed ik dat de bibliotheek na zijn dood is overgenomen door Goc. In 1902 werd zij overgedragen aan de Russische Sociaal Revolutionaire Partij, de PSR. De bibliotheek is toen naar Praag verhuisd, waar de PSR zat. Ik denk dat toen dat stempel in de boeken is gezet.’

In de jaren dertig ontstond er ruzie binnen de PSR, las Marja. ‘Dat ging onder meer over de richting waarin de partij zich moest ontwikkelen, en er was geldgebrek. Een deel van de leden vond dat het PSR-archief en de PSR-bibliotheek (met daarin de Lavrov-Goc-bibliotheek) naar Belgrado moesten, anderen vonden van niet. Het archief is toen naar Belgrado gegaan, de bibliotheek bleef in Praag.’

Het IISG werd vijf jaar voor de Tweede Wereldoorlog opgericht door Nicolaas Wilhelmus Posthumus, Nederlands eerste hoogleraar in de economische geschiedenis. Hij vond het belangrijk om economische archieven te bewaren en richtte daarom in 1914 het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief (NEHA) op. Het NEHA verzamelde vooral bedrijfsarchieven. Vervolgens richtte Posthumus in 1932 de Economisch-Historische Bibliotheek (EHB) op. Hij verzamelde voor de EHB ook archiefmateriaal van personen en organisaties uit de Nederlandse arbeidersbeweging.

Buitenlandse bibliotheken en archieven veiligstellen
Door de politieke ontwikkelingen in de jaren dertig in Rusland, Spanje, Duitsland en Midden- en Oost-Europa, waren mensen die actief waren in de politiek en arbeidersbeweging daar vaak niet meer veilig. En hun hun archieven en bibliotheken ook niet. Posthumus wilde die verzamelingen in veiligheid brengen. Met financiële steun van de Centrale, een verzekeringsmaatschappij verbonden aan de sociaaldemocratische beweging, richtte hij daarom in Amsterdam in 1935 het IISG op en stichtte hij IISG-filialen in Parijs en London. Een eerste grote aanwinst was een anarchismecollectie met de boeken en archieven van de anarchist Max Nettlau. Toen de Duitsers Nederland bezetten, werd het IISG al snel door hen overgenomen en gesloten. Gelukkig had Posthumus voor die tijd de belangrijkste archieven al naar Engeland over laten brengen.

In het Oostelijk Havengebied van Amsterdam staat een oud cacaopakhuis boordevol sociaaleconomische geschiedenis. Deze betonnen kolos herbergt behalve de archieven ook de bibliotheek – met zo’n miljoen titels – van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). De archieven, tijdschriften, boeken, video’s en foto’s komen uit de hele wereld. Hoe zijn die daar gekomen? En hoe kwam de ‘Bibliothèque Lavrov-Goc Paris’ met daarin onder meer boeken uit het privébezit van Marx en Engels bij het IISG? Marja Musson, hoofd Collectieverwerking, vertelt de bewogen geschiedenis van de collecties.